Yazarlar: Eren ÖZER*, Eylül BOZAN**
Editör: Muhammet Sait TATAR
Dijital teknolojiler, günlük yaşamımızı, çalışma ve iş yapma rutinlerimizi, seyahat alışkanlıklarımızı, birbirimizle iletişim kurma şeklimizi derinden etkiliyor. Sosyal medya, e- ticaret ve dijital şirketler dünyamızı devamlı olarak değiştiriyor. Bu şirketler, bir araya getirildiğinde, tamamen yeni ve daha önce görmediğimiz seviyelerde değer yaratımına yol açabilecek, sürekli artan miktarlarda veriler üretiyor. Değer yaratımında yaşanan bu dönüşüm, sanayi devriminin neden olduğu kadar temel bir dönüşüm olduğunu belirten Avrupa Komisyonu (“Komisyon”), her değişim ve dönüşüm gibi dijital dönüşümün de riskleri ve maliyetleriyle birlikte geldiğine dikkat çekiyor. Bu kapsamda Komisyon, bir süredir Avrupa’nın Dijital Geleceğini Şekillendirme Stratejisi (Shaping Europe’s Digital Future) üzerinde çalışıyor[1].
Avrupa’nın Dijital Geleceğini Şekillendirme Stratejisi (“Dijital Strateji”) kapsamında Komisyon’un üç ana hedefi var;
- Avrupa Birliği’nin (“Birlik”) bu dönüşümde global bir rol model olmasını sağlamak,
- Gelişen ekonomilerin dijital dönüşümlerini desteklemek,
- Dijital dünya için uluslararası standartlar oluşturmak.
Bu hedeflerin gerçekleştirilebilmesi için Komisyon, üç temel yaklaşım benimsiyor[2]. Bu yaklaşımlar;
- 1. İnsanlar için çalışan teknoloji
Strateji bu kapsamda, insanları siber tehditlerden (fidye yazılımı, bilgisayar korsanlığı, kimlik hırsızlığı) korumayı öngörüyor. Yenilikçi bir çalışma olan yapay zekanın, insan haklarına saygı duyan ve insanların güvenini kazanacak şekilde geliştirilmesini sağlamayı hedefliyor.
Aynı zamanda Birlik genelinde evler, okullar ve hastaneler için ultra hızlı ağların yaygınlaştırılmasını hızlandırıp tıp, ulaşım ve çevre için Avrupa’nın bilgi işlem kapasitesini geliştirmeyi amaçlıyor.
- 2. Açık, demokratik ve sürdürülebilir bir dijital toplum
Birlik,
Dijital Strateji’si ile, sürdürülebilir bir toplum yaratabilmek adına, 2050
yılına kadar Avrupa’nın iklim açısından nötr hale gelmesine
yardımcı olmak için teknolojiyi kullanmayı
öngörerek, dijital sektörün karbon emisyonunu azaltmayı planlıyor. Bununla birlikte, Avrupa demokrasisini korumak için yanlış veya kasıtlı olarak yayılan bilgilere mücadele ederek güvenilir bir medya oluşturmayı amaçlıyor. Strateji aynı zamanda, vatandaşların kişisel verilerinin daha fazla kontrolünü ve korunmasını da hedefliyor.
- 3. Adil ve rekabetçi bir dijital ekonomi
Teknolojinin, küçülen dünyamızda kazandığı önem giderek artıyor. Komisyon’a göre Avrupa, bağımsız olarak hareket etmeye ve karar vermeye devam edebilmek için başka yerlerde yaratılan dijital çözümlere olan aşırı bağımlılığını azaltması gerekiyor. Bu bağlamda Komisyon, adil ve rekabetçi bir dijital pazarın yaratılmasını temel yaklaşımlarından biri olarak kabul ediyor.
Komisyon, dijital ekonomiye uygun olarak, Avrupa’daki tüm şirketlerin rekabetini, şeffaflıkla ve hakkaniyetle sağlamayı hedefliyor. Fakat Komisyon’a göre, rekabet politikaları tek başına, dijital ekonomide ortaya çıkabilecek tüm sistematik problemlerin çözümlerini kapsamıyor[3]. Günümüzde e-ticaret hayatının büyük çoğunluğuna online platformların hâkim olduğunu kabul eden Komisyon, tek iç pazar politikasına dayanarak, pazara yeni girişlerin
mümkün olduğu, adil ve çekişmeli bir dijital ortamı, getireceği regülasyonlarla sağlamayı hedefliyor.
Komisyon, Strateji’sinde hedeflediği dijital ortamı sağlayabilmek için, tüketici kitle ile sürekli olarak artan bir etkileşim halinde bulunan çevrimiçi platformlar için çeşitli yükümlülüklerin getirilmesinin bir zorunluluk haline geldiğini bir süredir dile getiriyor. Komisyon, öngördüğü bu düzenleme ihtiyacına cevap vermek adına, çevrimiçi aracılar ve platformlar için dijital sektörün kurallarını yeniden yazan bir çift yasa taslağını 15 Aralık 2020 tarihinde sundu: Dijital Piyasalar Yasası (Digital Markets Act) ve Dijital Hizmetler Yasası (Digital Services Act). Komisyon, sunduğu bu düzenlemeler ile, platformların Birlik piyasasındaki hakimiyetini dizginlemeyi ve bu platformlarda şeffaflığı ve hesap verebilirliği sağlamayı amaçlıyor.
İlgili düzenlemelerin ana hedefleri şunlar:
- Dijital platform kullanıcılarının haklarının korunduğu daha güvenli bir dijital alan yaratmak.
- Küresel alanda yenilikçiliği, büyümeyi ve rekabetçiliği teşvik amacıyla hakkaniyet ve şeffaflıkla dijital ortamda eşit bir alan yaratmak.
Özetle,
Komisyon, Avrupa’nın Dijital Geleceğini Şekillendirme Stratejisi kapsamında,
iki yeni yasa tasarısıyla, dijital
hizmet kullanıcılarının temel haklarının korunduğu ve dijital pazara yeni girişlerin mümkün olduğu, adil
ve çekişmeli bir dijital ortam sağlamayı hedefliyor.
Yazımızın devamında, dijital pazarlarda rekabetçi ortamı sağlamak amacıyla hazırlanan Dijital Piyasalar Yasası’nı inceledik.
Dijital Piyasalar Yasası (Digital Markets Act)
- 1. Giriş
Dijital Piyasalar Yasası Tasarısı (“Tasarı”) ile Komisyon, Avrupa Birliği dijital pazarında; (i) mevzuatların uyumlu hale getirilmesini, (ii) adil (fair) ve (iii) çekişmeli (contestable) bir ortam sağlamayı amaçlıyor[4]. Peki bu yasa tasarısının bahsettiği adil ve çekişmeli ortam neyi ifade ediyor?
Adil ortam, Tasarı’nın bezirganbaşı (gatekeeper) olarak tanımladığı platformlar ile onların şirketler arası (B2B) ilişkiler kurdukları ticari işletmelerin hak ve yükümlülükleri arasındaki denge ve bezirganbaşı lehine orantısız bir avantajın olmaması olarak
tanımlanıyor[5].
Çekişmeli ortam ise, dijital piyasaların, bezirganbaşlarının halihazırda sunduğu hizmetlerde,
yeni girişlere ve yenilikçilere açık kaldığı ortamı işaret ediyor[6].
Görüldüğü üzere bu iki amacın sağlanması için de Tasarı, dijital piyasalardaki bazı platformları bezirganbaşı (gatekeeper) olarak tanımlıyor ve bezirganbaşı olarak tanımladığı platformları çok ağır yükümlülükler altına sokuyor. Peki bezirganbaşı nedir ve kime denir?
- 2. Bezirganbaşları (Gatekeepers)
“Bir avuç şirketin ticari ve siyasi çıkarları geleceğimize dikte etmemeli.”
Tasarı’nın yayınlanmasında bir hafta önce Vestager ve Breton tarafından kaleme alınan
yazıdan[7] da anlaşılabileceği üzere bezirganbaşları aslında bir avuç büyük şirketten ibaret. Bu bir avuç büyük şirket, dijital piyasalarda ana platform hizmeti sunan ve sunduğu bu hizmetlerin ekonomik özellikleri[8] sayesinde her geçen gün daha da büyüyen, kısaca “Big Tech” olarak da anılan büyük teknoloji şirketleri.
Şu hâlde bezirganbaşı, ana platform hizmeti sunan ve Tasarı’da belirlenmiş nicel eşikleri aşan derecede büyük şirketler için Komisyon’un yaptığını tanım olarak açıklanabilir.
Büyüklükle birlikte sorumluluğun da geldiğini belirten Komisyon, sunduğu Tasarı ile bu platform hizmeti sağlayıcılarına bezirganbaşı tanımı yaparak, adil ve çekişmeli ortamın korunmasını sağlamak için onları bir dizi ağır yükümlülük altına sokmayı amaçlıyor.
- 3. Tasarı kime bezirganbaşı diyor?
Tasarıya göre, bir ana platform
hizmetinin bezirganbaşı olarak
değerlendirilebilmesi için;
- (a) ana platform hizmeti (core platform services) sağlaması[9] ve
- (b) Tasarı’nın 3. maddesi uyarınca
- AB iç pazarında önemli bir etkisi bulunması,
- ticari kullanıcılar ile müşteriler arasında önemli bir geçit görevi hizmeti sağlaması,
- faaliyetleri sayesinde yerleşik ve sürekli pozisyona sahip olması veya böyle bir konuma sahip olacağı öngörülmesi gerekir.
- a) Ana platform hizmeti (core platform service) sağlamak
Bir teşebbüsün bezirganbaşı olarak anılabilmesi için öncelikle bir ana platform hizmeti sağlayıcısı olması gerekmektedir8. Tasarı m. 2.2’de, regülasyonun kapsamına giren ana platform hizmetleri sayılmıştır. Bunlar;
- Çevrimiçi aracılık hizmetleri; Amazon Marketplace, Apple App Store, Google Play Store
- Çevrimiçi arama motorları; Google Search, Microsoft Bing
- Çevrimiçi sosyal ağlar; Facebook
- Video paylaşım platformu hizmetleri; YouTube
- Sayıdan bağımsız kişilerarası iletişim hizmetleri; WhatsApp, Skype, Gmail
- Bulut bilişim hizmetleri; Amazon Web Services, Microsoft Azure
- İşletim sistemleri; Google Android, Apple iOS, Microsoft Windows
- Reklam hizmetleri; Google AdSense
Komisyon, yukarıda belirtilen bu platform hizmetlerini, faaliyet gösterdikleri piyasalarda; aşırı ölçek ve kapsam ekonomileri, önemli ağ etkileri, piyasanın çok yönlülüğü, multi- homing’in yokluğu, veri kaynaklı avantajlar gibi yoğunlaşma eğilimi sağlayan iktisadi özelliklere sahip olmaları sebebiyle seçtiğini belirtmiştir[10].
- b) Madde 3 çerçevesindeki şartları sağlamak
Tasarı’nın 3. maddesine göre, ana platform servisi sağlayıcıları, aşağıdaki üç şartı birlikte sağlaması halinde bezirganbaşı olarak tanımlanır. Tasarı, bu şartların sağlanmasını yine aynı maddenin 2. fıkrasında belirlenen eşiklerin karşılanmasına bağlamıştır.
i) Avrupa Birliği iç pazarında önemli etkisi bulunması
- Ana
platform hizmeti sağlayıcısının bağlı olduğu teşebbüs, Avrupa Ekonomik Alanı’nda son üç mali yılda 6.5 milyar avro veya daha fazla gelir elde etmişse,
- Ya da ana platform hizmeti sağlayıcısın bağlı olduğu teşebbüsün market değeri 65 milyar avronun üzerinde ve en az üç üye ülkede hizmet sağlıyorsa,
Bu platformun, Birlik iç pazarında önemli etkiye sahip olduğu kabul ediliyor.
ii) Ticari kullanıcılar ile müşteriler arasında önemli bir geçit görevi gören ana platform hizmeti sağlaması
- Ana platform
hizmeti sağlayıcısının, Birlik’te yerleşik aylık 45 milyondan fazla son kullanıcısı,
- Ya da 10.000’den fazla yıllık ticari kullanıcısı varsa,
Bu platformun, önemli bir geçit görevi hizmeti sağladığı kabul ediliyor.
iii) Faaliyetleri sayesinde yerleşik ve sürekli pozisyona sahip olması veya böyle bir konuma sahip olacağı öngörülmesi
- Yukarda bahsedilen kullanıcı eşiklerinin son üç mali yılda karşılanması durumunda platformun, yerleşik ve sürekli pozisyona sahip olduğu kabul ediliyor.
- 4. Bezirganbaşı olmanın sonuçları
Yukarda da belirttiğimiz gibi, bezirganbaşı olarak nitelendirilen ana platform hizmeti sağlayıcıları bir dizi ağır yükümlülük altına giriyor. Bu yükümlülükler, Tasarı’nın üçüncü kısmında açıklanmış durumda. Tasarı’nın 5. maddesi, ayrıntılı olarak ele alınmış ve
bezirganbaşlarına direkt uygulanabilir nitelikte olan yedi yükümlülük listeliyor. Bu liste kara liste olarak da anılabiliyor[11]. 6. madde ise, Komisyon’un daha ayrıntılı tanımlamasını gerektirebilecek on bir adet yükümlülük listeliyor. Bu liste ise gri liste olarak anılabiliyor10.
Bezirganbaşı olarak nitelendirilen bir ana platform hizmeti sağlayıcısı, her iki madde de listelenen yükümlülüklerin altına giriyor.
Bu yükümlülüklere her ne kadar bütün bezirganbaşlarının uyması gerektiği belirtilse de Caffara ve Scott’un VoxEU’da yayınlanan makalesinde[12] de görebildiğimiz üzere, her bir yükümlülük belli platformları hedef alıyor.
Bezirganbaşlarının uyması gereken yükümlülüklerden bazıları şu şekilde:
- Bezirganbaşı, son kullanıcıya seçenek sunmadığı ve GVKY (GDPR) kapsamında son kullanıcın rızasını almadığı sürece, ana platform hizmetiyle edindiği kişisel verilerle, sunduğu farklı hizmetlerle edindiği kişisel verileri birleştirmekten kaçınmak zorundadır (Tasarı m. 5.a). Geçtiğimiz aylarda gündemde olan, WhatsApp uygulamasını kullanmak isteyen kullanıcıların, kişisel verilerinin, Facebook’un diğer hizmetlerinden edindiği bilgilerle birleştirilmesi için izne zorlanması, bu maddeyle
mümkün olmayacaktır.
- Bezirganbaşı, platformun çalışması için temel olan uygulamalar dışında, platformda önceden yüklü olan uygulamaların son kullanıcı tarafından silinmesine izin vermek zorundadır. (Tasarı m. 6.1.b) Örneğin bu maddeyle; Apple, iOS işletim sistemiyle birlikte yüklü olarak gelen Mail uygulamasının silinmesine izin vermek zorunda bırakılabilecektir.
- Bezirganbaşı, kendi platformunda sunduğu sıralama (ranking) servislerinde, kendi veya kendisinin de içinde bulunduğu teşebbüsün ürün ve hizmetlerini, üçüncü
kişilerin sunduğu benzer ürün ve hizmetlere göre daha olumlu sıralamaktan kaçınmak ve bu sıralamaları adil ve ayrımcı olmayan koşullarda yapmak zorundadır. (Tasarı m. 6.1.d) Örneğin bu maddeyle; Amazon’un, kendi platformunda e-kitap okuyucuları sıralarken, Kindle’ı kayırması engellenebilecektir.
- 5. Bu yükümlülüklere uymamanın sonuçları
Tasarı’da, bezirganbaşlarının bu yükümlüklere uymaması durumunda, son derece ağır yaptırımlar öngörülüyor. Tasarı’nın 26. maddesinin 1. fıkrasına göre Komisyon’un, kasıtlı veya ihmali bir şekilde, 5. ve 6. maddelerdeki yükümlülüklere uymayan bezirganbaşlarına, yıllık cirolarının %10’una kadar ceza verebileceği belirtiliyor. (Tasarı m. 26)
Aynı zamanda Komisyon’un, teşebbüslerin yükümlülüklere uymasını sağlayabilmek için, teşebbüslere günlük ortalama cirolarının %5’ine kadar periyodik ceza uygulayabileceği öngörülüyor. (Tasarı m. 27)
Yükümlülükleri sistematik olarak ihlal edilmesi durumunda ise Komisyon’un, son çare olarak yapısal tedbirler uygulamaya gidebileceği öngörülüyor. (Tasarı m. 16) Bu yapısal tedbirler, şirketi elden çıkarmaya kadar gidebilecek tedbirler[13].
- 6. Türk hukukunu neler bekliyor?
“Dijital piyasalarda adil rekabeti geliştirmek için serbest pazar ilkeleri ve Avrupa Birliği düzenlemeleriyle uyumlu adımlar atılacaktır.”[14]
Son dönemlerde dijital piyasaların düzenlenmesi yalnızca Avrupa Birliği’nin değil birçok ülkenin gündeminde. Dijital piyasadaki aktörlerin yukarıda da bahsettiğimiz sebepler yüzünden yoğunlaşmaya eğilimli olması ve bu yoğunlaşmayla birlikte bu şirketlerin
demokrasiyi
tehdit edebilecek kadar güçlenmiş olması[15] bu düzenlemeleri zorunlu
kılıyor. Ülkemizde de bu konuda, 12
Mart 2021 tarihinde yayınlanan Ekonomik Reform Paketi’nde, dijital piyasaların düzenlenmesine
yönelik kanun teklifi hazırlanacağı açıkça belirtiliyor[16]. Paketin “AB
düzenlemeleriyle uyumlu adımlar atılacaktır” ifadesinden Dijital Piyasalar Yasası’nı kanun teklifi için rehber olarak
belirlendiği sonucuna ulaşılabilir. Bu kapsamda gelecek birkaç yıl içerisinde Türkiye’yi, kaynağı Dijital
Piyasalar Yasası olan bir kanun teklifi bekliyor olabilir.
*Öğrenci, İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi (www.linkedin.com/in/erenozer)
** Öğrenci, İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi (www.linkedin.com/in/eyl%C3%BCl-bozan-ba10bb201)
[1] Avrupa’nın Dijital Geleceğinin Şekillendirilmesi Hakkında Bildiri s. 4
[2] https://ec.europa.eu/info/strategy/priorities-2019-2024/europe-fit-digital-age/shaping-europe-digital-future_en
[3] Avrupa’nın Dijital Geleceğinin Şekillendirilmesi Hakkında Bildiri s. 8
[4] Dijital Piyasalar Yasası Tasarısı m. 1.1
[5] Dijital Piyasalar Yasası Tasarısı m. 10
[6] Dijital Piyasalar Yasası Tasarısı res. parag. 3
[7] https://www.irishtimes.com/business/technology/putting-digital-services-at-the-service-of-europeans-1.4429042
[8] Dijital Piyasalar Yasası res. Parag. 2
[9] Dijital Piyasalar Yasası Tasarısı m. 2.1
[10] Dijital Piyasalar Yasası Tasarısı res. parag. 12
[11] CERRE, The European proposal for a Digital Markets Act: A first assessment, s. 16
[12] https://voxeu.org/article/european-commission-digital-markets-act-translation
[13] Dijital Piyasalar Yasası Tasarısı res. parag. 64
[14] 2021 Ekonomik Reform Paketi, s. 82
[15] bknz.: Cambridge Analytica Skandalı
[16] 2021 Ekonomik Reform Paketi, s. 84
