Editör: Alp ÖKTEM
CEDAW (Convention on the Elimination of All Forms of Discrimination Against Women) yani Türkçe karşılığıyla Kadına Karşı Her Türlü Ayrımcılığın Önlenmesi Sözleşmesi kadın haklarına ilişkin birçok hususu kapsamı içine alan uluslararası nitelikli bir hukuki belgedir. Sözleşme, Birleşmiş Milletler Genel Kurulu tarafından 1979 yılında kabul edilmiştir. Ülkemiz ise sözleşmeye 1985 yılında taraf olmuştur.
A)GENEL İLKELER VE İÇERİK
CEDAW tarafından amaç edinilen birtakım olgular mevcuttur. Bunlardan en temeli kadına karşı yapılan cinsiyete dayalı her türlü ayrımcılığı ortadan kaldırmaktır. Cinsiyete dayalı ayrımcılık en genel anlamıyla bireylere toplumda cinsiyetinden dolayı adaletsiz biçimde davranılması olarak tanımlanabilir. Fırsatlarda ve kaynaklarda eşitsizlik, şiddet, kadının siyasal, sosyal ve ekonomik manada ikincilleştirilmesi biçiminde günlük hayatta kendini gösterir. CEDAW için, bu tarz haksızlıklar karşısında kadın haklarını korumak amacına yönelik yasal standartları bir araya getiren uluslararası hukuk metni denilebilir. Bu yönüyle kadınların insan hakları anayasası olarak tanımlanması yerindedir. Bağlayıcılık derecesi ise sözleşmenin genel amacı ile devletlerin özelleşmiş gayelerinin uyuşması ölçüsündedir.
Bu belge taraf devletlere, kadınların kanun karşısında erkeklerle eşitliğini sağlamalarında yol gösterir. Kadınların sosyal, ekonomik ve kültürel yaşamda erkeklerle eşit konumda olması ilkesini benimser. Buradaki kadın ve erkek arasındaki eşitlikten kasıt aynı statüdeki kadın ve erkeğin aynı alanlarda aynı hak ve yükümlülüklere sahip olmasıdır. Devletleri amaçlanan gayelere ulaşmaya yönelik özel ve geçici tedbirler almaya yöneltir. Devletleri ortaklaşmış ilkelere uymaya zorlayarak kadın ve erkekleri ayrımcı toplumsal rollerle tanımlayan (toplumsal rol toplumun bireyin statüsüne uygun olarak ondan beklediği davranışlardır.) geleneksel ve kültürel kalıpları yıkmaya teşvik eder. Her ülkede kültürel ve etnik yapının farklılaşmasına paralel olarak ayrımcılık tipleri farklılık gösterirken CEDAW her devleti ortaklaşmış ilkelere uymaya çağırması sebebiyle tek ve üstün nitelik taşıyan bir uluslararası hukuk belgesidir.
Bu noktada CEDAW’ın devletlere yüklediği yükümlüklerin ne olduğunu açıklamak gerekir. Sözleşme öncelikle taraf devletlere yaşamın tüm alanlarında kadına karşı ayrımcılığın tüm biçimlerini ortadan kaldırmak, kadınların erkeklerle aynı ölçüde insan hakları ve temel özgürlüklerinden yararlanabilmeleri adına gerekli ortamı yaratmak, tüm bunların gerçekleşmesi için de şart olan biçimde kadının birey olarak her alanda gelişimini ve ilerlemesini desteklemek yükümlülüğünü getirir. Ayrıca üzerinde durmak gerekir ki sözleşmeye taraf devletler düzenli aralıklarla CEDAW komitesine raporlar sunarak, sözleşme çaplı eylemlerinin değerlendirmeye tabii tutulması için komiteye yetki vermektedirler. Sözleşme içeriği bir önsöz ve ardından taraf devletlere çeşitli yükümlülükler yükleyen otuz maddeden oluşur. CEDAW’ın önsözü hak eşitliği, insan haklarına saygı, hakkaniyet ve adalete dayalı ekonomik sistem, uluslararası barış ve güvenliğin sağlanması benzeri prensipler üzerinde durur. Önsözü takip eden otuz madde mevcuttur. Bu otuz madde ise siyasal katılım, eğitim, istihdam sağlık ve kırsal kesimde yaşayan kadınların karşılaştıkları zorluklar gibi sosyal sorunlar hakkında devletlerin yapması gerekenlerle ilgili yol haritası çizer.
B)DENETİM MEKANİZMASI, NİHAİ YORUM VE TAVSİYE KARAR
CEDAW ile ilgili denetim metotlarına gelecek olursak, sözleşme organı olan komite yıl boyunca belli aralıklarla toplanır ve bu periyotlarda üç farklı yolla denetim yapar. Bütün sözleşmeye taraf devletler sözleşme içinde yer alan şartları sağlamak adına yaptıkları çalışmaları rapor haline getirirler. Bu raporlar sözleşme organına sunulur. Komiteye devletler tarafından raporları değerlendirme yetkisi verilmiştir. Raporlar komite tarafından devlet temsilcilerinin de yer aldığı çok boyutlu oturumlarda değerlendirmeye alınır. Bu işlemler neticesinde devletin sözleşmeyle olan uyumu ile ilgili nihai yorumlara varılır(Concluding Comments). Bu yorumlar ülkelerin belirli periyotlarla verdiği raporların geniş bir yelpazede farklı oturumlarda incelenmesi sonucu ortaya çıkan net sonuçlardır. Yorumlarda olumlu konulardaki gelişmeler takdir edilirken eksiklik olduğu düşünülen unsurlarda devlete uyarıda bulunacak nitelikte olumsuz eleştiriler sunulur.
Örnekler üzerinden bir değerlendirme yapmak için ülkemizle ilgili nihai yorumlar incelenebilir. Türkiye’nin 2010 yılı nihai yorumunda sözleşme organı Türk Ceza Kanunu’nda kadına yönelik şiddetle mücadele adına yapılan değişiklikleri, çocukların korunmasına dair kanunu, TBMM kadın erkek fırsat eşitliği komisyonunun oluşturulması gibi değişimleri takdir etmiştir. Diğer taraftansa devleti kadına yönelik ayrımcılığı önlemek için daha yeterli derecede, görünür ve yasal dayanağı sağlam tedbirler alması, kanunlarda yer alan ayrımcılık içerikli hükümlerin tümünü kaldırması gibi konulardaki yetersiz bulunan noktalarda eleştiride bulunmuştur.
Daha yakın bir döneme ait olan 2016 yılına ait yedinci dönem yorumunda ise kadına karşı şiddeti önlemeye yönelik kanuni tedbirleri (6284 sayılı kanun), istihdama yönelik bazı projeleri(ulusal istihdam projesi, onuncu yıl kalkınma planı…), dahil olunan şiddet ve kötü muamele karşıtı uluslararası nitelikli protokoller yönüyle komite tarafından takdir edilmiştir. Diğer taraftan ifade özgürlüğü, toplumda hukukun üstünlüğü inancı, sivil toplum kuruluşlarına karşı duruş, kadınların etnik kökenlerinden dolayı ötekileştirilmesi gibi noktalarda eleştirilerek bu konularda gelişim göstermeye davet edilmiştir.CEDAW komitesinin ayrıca sözleşmede belirtilen hakların ihlali durumunda bireysel başvuruyu kabul etme yetkisi vardır. Başka bir prosedür ise yine sözleşmede belirtilen hakların sistematik ve önemli oranda ihlali durumunda, komiteye o devlete yönelik inceleme başlatabilme yetkisi veren inceleme prosedürüdür. Tavsiye kararları sözleşme organınca alınan sözleşmede yer alan hükümleri açıklamaya yönelik kararlardır. Nihai yorumlar ile karıştırmamak gerekir. Nihai yorumlar tek bir devlete yönelik olan ve CEDAW yoluyla gelen yükümlülüklerin o ülkede ne kadar uygulanabilir olduğunu gösteren yorumlardır, karar değildir.
Tavsiye kararları ise öncesinde bahsinin geçtiği gibi anlaşmanın hükümlerini açıklamaya yönelik kararlardır. Tavsiye kararları bağlayıcılık yönüyle, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi kararlarına benzer, kesin olarak bir bağlayıcılığı yoktur. Ancak uluslararası hukuk sisteminin önemli bir parçası olarak sözleşmenin genel yorumunu oluştururlar. CEDAW ile ilgili temel prensip, amaç, işleyiş ve içerik gibi konuların genel çerçeve ile özeti bu şekildedir.
KAYNAKÇA
*ERŞEN Umut Belek, Birleşmiş Milletler Kadınlara Karşı Her Türlü Ayrımcılığın Önlenmesi Sözleşmesi ve Denetim Mekanizması, Yüksek Lisans Tezi, Ankara, Ankara Üniversitesi, 2006, s.76
*CEDAW Sözleşmesi
*ACAR Feride, CEDAW Örneği Bağlamında Bazı Gözlemler
*KERESTECİOĞLU Filiz, Anayasada Kadın Sorunsalı: Norm, İçtihat ve Hukuk Politikası
*KERESTECİOĞLU Filiz, Medeni Hukukta Kadının Cinsel ve Ekonomik Kimliği
*CEDAW Komitesi 2010 ve 2016 Dönemi Türkiye Nihai Yorumları
